Адрозненне міфа ад казкі невідавочна. Для сучаснага чалавека абодва тыпу апавядання распавядаюць пра цуды, прыгоды герояў (людзей, жывёл або багоў), надзеленых звышнатуральнымі якасцямі. Аднак, калі прыгледзецца, адрозненне міфа ад казкі заўважыць не так ужо і складана. Гэта тычыцца і легенды. Міф можна назваць прабацькам абодвух жанраў. У кожнага з іх ёсць што-то ад продка, але і казка, і легенда адрозніваюцца ад яго цэлым наборам асаблівасцяў.
Міф — вынік пераасэнсавання людзьмі ўсіх з’яў, якія адбываюцца на іх вачах, якія вызначаюць або суправаджаюць жыццё. Першапачаткова ён выконваў функцыі, якія сёння ўзяла на сябе навука. Міф тлумачыў, што, адкуль і чаму бярэцца, па якіх правілах жыве Сусвет, з чаго ўсё пачалося. Сёння мы ўспрымаем яго як прыгожае апавяданне аб касмічных працэсах або некалькі наіўнае ўяўленне нашых продкаў пра этыялогіі (паходжанні) асобных прадметаў і з’яў. У старажытнасці ж міфы выступалі ў якасці канцэнтрацыі светапоглядных ісцін, противопоставляемых штодзенным разумення.
Міфы розных народаў заўсёды распавядаюць аб далёкіх, дагістарычных часах. Адна з галоўных іх функцый — тлумачыць узнікненне рэчаў, жывых істот і прыродных з’яў. Самыя распаўсюджаныя міфалагічныя сюжэты — паходжанне свету, багоў і герояў, з’яўленне першых людзей і гэтак далей.
Рэальнасць выкладзеных у міфе падзей не падвяргалася сумневу. Паказальны ў гэтым сэнсе прыклад — працы антычных філосафаў. Для Герадота, Ціта Лівія і іншых гісторыкаў старажытнасці менавіта міфы служылі галоўным крыніцай інфармацыі аб мінулым. 
Больш:
Біяграфія: касманаўт Андрыян Нікалаеў Рыгоравіч
У гісторыі касманаўтыкі ёсць шмат імёнаў людзей, якія рызыкавалі сваім здароўем дзеля росквіту навукі, здзяйснялі вялікія адкрыцця. Гэта былі людзі, якім пакарыліся касмічныя прасторы. Сярод іх і касманаўт Андрыян Нікалаеў Рыгоравіч. Якой была яго жы…
Прыказкі пра рыб: іх сэнс і месца ў народным творчасці
Прыказкі з’яўляюцца часткай вуснай народнай творчасці. Менавіта ў гэтых кароткіх фразах знайшла адлюстраванне народная мудрасць. Таму іх вывучаюць у дзіцячым садзе і пачатковай школе. Дзеці пазнаюць новае аб народнай культуры і вучацца тлумачыць сэнс…
Вывучэнне арфаграмы “якія чаргуюцца галосныя ў корані слова”
У рускай мове існуе орфограмма “якія чаргуюцца галосныя”. Словы, якія падпарадкоўваюцца гэтаму правілу напісання, нельга праверыць з дапамогай падбору аднакаранёвых слоў, як у выпадку з ненаціскных у корані слова. Іх напісанне часам залежыць ад зычна…
У аснове сюжэтаў ляжыць цесная ўзаемасувязь рэальнага і нябачнага светаў. Прычым другі амаль заўсёды вызначаецца першым. Міфы распавядаюць аб звышнатуральных істотах, іх асаблівасцях і спосабах ўзаемадзеяння з імі. Яны тлумачаць, як трэба пакланяцца багам, чым іх можна задобрыць або ўгнявіць.
Падабенства і адрозненні міфаў і казак, па меншай меры, іх сутнасць, становяцца інтуітыўна зразумелымі пасля вызначэння больш старажытнага кампанента гэтай пары як канцэнтраванай формы светапогляду і асноўных думак далёкіх продкаў сучасных народаў. Пазначым іх больш канкрэтна.
Казкі з міфа растуць. Гэта становішча падтрымліваецца большасцю даследчыкаў пытання. Яны запазычваюць многія сюжэты, некаторых герояў. Казкі заўсёды маюць у сваім складзе чароўны, фантастычны кампанент. У гэтым іх падабенства са сваім «продкам».
Для таго каб зразумець, як адрозніць міф ад казкі, неабходна звярнуць увагу на змест апавядання, а таксама на яго мэта. Калі ўспомніць Папялушку, дзяўчынку з запалкамі або любую гісторыю з удзелам Бабы-Ягі, ні ў адным з прыкладаў не ўдасца знайсці тлумачэння прыродных або касмічных працэсаў. Казкі не выкладаюць прылада свету і не распавядаюць аб паходжанні жывых істот або прадметаў. Больш таго, яны і ў самыя старажытныя часы нікому, за выключэннем хіба што зусім маленькіх дзяцей, якія не здаваліся расповедам аб рэальных падзеях. Адрозненне міфа ад казкі ў тым, што падзеі, апісаныя ў першым, не падвяргаліся сумневу. Казка ж і повествователем, і слухачом першапачаткова вызначалася як выдумка.
Адна з мэтаў існавання ўсіх вядомых апавяданняў аб Чырвонай Шапачцы або Иванушке-дурачке — забаўка слухачоў. Аднак гэтым роля казак у нашай жыцця не вычэрпваецца. Яны не апісваюць законы касмічныя, але тлумачаць многія сацыяльныя, сямейныя, племянныя, грамадскія прынцыпы і нормы. Распаўсюджаны сюжэт — ўціск гераіні з боку мачахі і яе дачок. Даследчыкі часта інтэрпрэтуюць яго як апавяданне аб верагодных наступствах шлюбу з прадстаўнікамі занадта далёкага племені.
Многія казкі апавядаюць аб перыпетыях герояў, якія знаходзяцца на невысокіх прыступках сацыяльнай лесвіцы (і гэта яшчэ адно адрозненне міфа ад казкі: у першым героі часцей першапачаткова маюць шэраг пераваг па адносінах да іншым персанажам). Іванка-дурылка, сіроты, пакрыўджаныя і абдзеленыя па ходу гісторыі пасля выпрабаванняў і сустрэч з цудоўнымі памочнікамі атрымліваюць багацця, царэўну і палавіну царства ў прыдачу. Многія сюжэты, якія апісваюць падзеі ў канкрэтнай сям’і, на самай справе апавядаюць аб працэсах племяннога або народнага маштабу. Некаторыя ж ўяўляюць слухачу асабістую гісторыю, з якой кожны можа вылучыць нешта карыснае для сябе.
Адрозненне міфа ад казкі коратка можна сфармуляваць наступным чынам:
Адрозненне міфа ад казкі на прыкладзе гісторый, выкладзеных братамі Грым, і антычных сюжэтаў ўбачыць досыць проста. Аднак так бывае не заўсёды. Архаічныя казкі, якія з’явіліся першымі, вырастаюць непасрэдна з міфа і часта запазычваюць у яго герояў і логіку сюжэту. Але і ў гэтым выпадку пры дэталёвым разглядзе можна вылучыць элементы, якія ператвараюць святое апавяданне ў проста цікавую гісторыю з сэнсам.
Адрозненне міфа ад казкі крыецца і ў часе апісваных падзей. Першы апавядае аб старажытнай эпосе. Сюжэт казкі, як правіла, па-за часу: практычна немагчыма вызначыць, калі адбываліся тыя ці іншыя падзеі. Гэта ж тычыцца і месца дзеяння. Характэрным прыкметай легенды — яшчэ аднаго жанру, які ў свядомасці многіх ідэнтычны міфа, — з’яўляецца менавіта час. Апісваныя падзеі адбываюцца ў пэўную гістарычную эпоху. Дакладнасць датыроўкі рэдка ў каго выклікае сумневы. І тут крыецца падабенства міфаў і легенд: яны мысляцца як апісанне рэальных падзей. Агульным ў двух жанраў з’яўляецца і наяўнасць фантастычнага кампанента.
Адрозненне міфа ад легенды і казкі крыецца і ў сюжэце. Першы, як ужо было сказана, апавядае аб дзеяннях герояў і багоў, якія адбіваюцца на ўсёй Сусвету і тлумачаць тыя ці іншыя яе законы. У легендзе выкладаюцца гістарычныя падзеі, якія адбываліся з людзьмі, прычым часта сапраўды мелі месца ў рэальнасці. Яны нярэдка приукрашиваются і дапаўняюцца эфектнымі дэталямі, містычнымі і фантастычнымі элементамі.
Легенда, як і казка, губляе элемент сакральнасці. Яе героі дзейнічаюць у больш позні, чым у міфе, час. Часта іх існаванне ў рэальнасці даказваецца шматлікімі іншымі крыніцамі. Пры гэтым у еўрапейскай традыцыі ў легендах расказваецца аб дзеяннях персанажаў свяшчэннай гісторыі. Апавядання жа аб падзеях свецкага жыцця называліся паданнямі. Часта такое апісанне не суправаджалася фантастычнымі дапаўненнямі.
Паданні і легенды отлічімы адзін ад аднаго далёка не ва ўсіх культурах. Мяжу паміж імі можна правесці толькі ў тым грамадстве, дзе на змену раннім міфалагічным сістэмам прыйшла новая адзіная рэлігія (хрысціянства ці іслам).
Калі адрозненне міфа ад казкі ў літаратуры для многіх невідавочна, то яшчэ больш непрыкметная для неспрактыкаванага ў пытанні чалавека мяжа, раздзяляючая міф і рэлігію. На працягу гісторыі гэтай тэмай займаліся многія навукоўцы. Некаторыя спрабавалі ачысціць рэлігію ад прымешкі міфалогіі, іншыя ўсхвалялі другую і недаверліва ставіліся да першай. Сёння для даследчыкаў відавочная глыбокая сувязь двух гэтых паняццяў і сістэм.
Як ужо гаварылася, міфы выступаюць у якасці эквівалента сучаснай навукі на пэўным этапе развіцця чалавецтва. Яны тлумачаць прыладу міру і ў гэтай сваёй функцыі далёкія ад рэлігіі. У той жа час міфы абгрунтоўваюць нормы паводзін, звычаі. Яны абгрунтоўваюць непреложность многіх сацыяльных абрадаў і забарон, надзяляюць іх сакральностью. Так з міфаў вырастаюць рэлігійныя звычаі. Паслядоўнасць абрадавых дзеянняў, неабходнасць забаронаў абумоўлены тым, што менавіта так паступалі багі або героі, захаваныя ў міфе. Аднак рэлігію нельга назваць другасным адукацыяй. Для многіх паслядоўнікаў таго ці іншага культу міфалогія не мела вялікага значэння. У яе апавядання неабавязкова было верыць. Важным пры гэтым лічылася пакланенне багам і веданне рытуалу. Такім чынам, рэлігія і міфалогія захоўвалі пэўную незалежнасць адзін ад аднаго і на ранніх этапах развіцця грамадства. І ў большасці выпадку немагчыма вызначыць першынство аднаго па адносінах да іншага.
Адрозненне міфа ад казкі і рэлігіі, ад легенды і паданні становіцца зразумелым толькі пасля дэталёвага разгляду кожнай катэгорыі асобна. Міф можна назваць пачынальнікам практычна ўсіх літаратурных жанраў і нават самога мастацтва апавядання. Некалькі інакш справа ідзе з рэлігіяй. Міфалогія цесна з ёй звязаная, але не з’яўляецца яе крыніцай. Яна тлумачыць многія рэлігійныя абрады, але часта аказваецца і непатрэбным, абцяжарваюць кампанентам.
tostpost.com
У міфа i мастацтва ёсць кропка сутыкнення — ix вобразнасць. Таму сюжэты многіх міфаў, асабліва грэчаскіх, ляглі ў аснову твораў мастацтва: жывапісных, літаратурных, скульптурных, музычных. Miфы беларусаў таксама знайшлі пэўнае адлюстраванне ў мастацкай культуры Беларусі.
Найбольш шырока беларускі міф выкарыстаны ў літаратуры. Першымі да яго ў пачатку XIX ст. звярнуліся рамантыкі. А. Міцкевіч у «Свіцязянцы» ў паэтычнай форме пераказвае міф аб возеры Свіцязь. У яго ж паэме «Дзяды» адлюстраваны язычніцка-хрысціянскія міфалагічныя ўяўленні беларусаў, звязаныя з шанаваннем продкаў.
Цалкам пабудаваны на выкарыстант міфалагічных сюжэтаў i персанажаў міфалогіі беларусаў твор Яна Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях». Тут побач з рэальнымі людзьмі дзейнічаюць міфалагічныя звяры, птушкі, чарадзеі i чараўніцы, здольныя ператварацца ў ваўкалакаў. Растуць чарадзейныя травы i расліны, якія могуць зрабіць чалавека шчаслівым ці надзяляюць яго звышнатуральнымі магчымасцямі. Адлюстроўваючы міфалагічнае светаўспрыманне беларускага сялянства XIX ст., аўтар выкарыстоўвае язычніцкія i хрысціянскія міфалагічныя элементы i вобразы, дадаючы да ix i свае, аўтарскія.
Міфалагічныя сюжэты i персанажы знаходзяць свае месца ў творчасці пісьменнікаў i паэтаў сярэдзіны i другой паловы XIX ст. Тут можна назваць такія ім, як В. Дунин-Марцінкевіч, Ф. Багушэвіч, А. Абуховіч, Я. Лучына i інш.
Да міфалогіі свайго народа звяртаюцца паэты i пісьменнікі пачатку XX ст. Ядвігін Ш. у духу язычніцтва міфалагізуе абстрактныя паняцці: Праца, Бяда, Цярпенне, Сляза, Смерць. Калі яго празаічны твор «Дуб-дзядуля» мае літаратурную структуру: падаецца як сон з вяртаннем да рэальнасці жыцця, то «Чалавек» — аўтарскі міф, які мае абсалютна язычніцкае гучанне.
У творчасці Максіма Багдановіча персанажы старажытнабеларускай міфалогіі займаюць значнае месца. Міфалагічным вобразам беларусаў — Лесуну, Вадзяніку, Змяінаму цару прысвечана шэраг вершаў.
Знайшлі свае месца міфалагічныя сюжэты i вобразы ў творчасці Янкі Купалы. «Чорны бог» ці не адзіная распрацоўка міфалагічнага персанажа, пра якога ў народзе амаль забыліся. Паэт часта звяртаўся да купальскіх вобразаў, якім прысвяціў шэраг твораў: «У купальскую ноч», «На купалле», «Заклятая кветка», «Паўлінка».
Якуб Колас у сваей творчасці таксама выкарыстоўваў міфалагічныя сюжэты. Адухаўленне прыроды велымі характэрнае для яго творчай манеры. У «Казках жыцця» ён адухаўляе не толькі птушак i звяроў, але i расліны, дрэвы. I. Навуменка адзначае, што ў паэтыцы «Казак жыцця» міфатворчасць з’яўляецца элементам мастацкага стылю.
У сучаснай беларускай літаратуры беларускі язычніцкі міф займае дастаткова важнае месца. Шэраг паэтаў шукаюць вытокі нацыянальнай адметнасці беларусаў у язычніцкай культуры. Многія адлюстроўваюць язычніцкае ўспрыняцце свету як жывую рэальнасць; гэта А. Мінкін, В. Шніп, А. Сыс, А. Глобус, М. Скобла, А. Дэбіш.
«Хрышчоным паганцам» выявіўу сябе ў паэзіі Рыгор Барадулін. У натуральнай паяднанасці з прыродай аўтару бачыцца самавітасць i прывабнасць унутранага вобліку беларуса. У барадулінскай паэзіі надзвычай багата прадстаўлены паганскі пантэон багоў. Гэта Пярун — бог грому, падземны бог Жыжаль, бог неба Бялун, бог зімы Зюзя, бог плоднасці Ярыла. Сустракаюцца такія персанажы, як Злыдзень, Лясун, Вадзянік, Дамавік i інш. Аўтар сцвярджае, што «беларускае слова, ад Ярылы, ад Перуна».
У некаторых вершах Барадуліна прасочваецца туга па далёкім мінулым нашага народа, жаданне вярнуцца да вытокаў культуры, да caмix сябе:
Я запаведінк зрабіў бы,
Дзе б жылі вясновыя сны,
Вадзянікі i чэрці, русалкі i лесуны.
У творчасці Максіма Танка таксама праявілася зацікаўленасць да найбольш старажытных пластоў духоўнай спадчыны народа. Элементы язычніцкай міфалогіі беларусаў можна разгледзець на канкрэтных творах: «Быль пра злога Сухавея», «Як вясна прыйшла», «Лecaвік i Палявік», «Дуб Ягелы», «Ударыў гром», «У ноч на Яна», «Падкова», «Плакучая вярба», «Над возерам марское вока», «Вясна», «Плакучыя бярозы», «Маці-мачыха», «Кліч вясны», «Рэха», «Стары дуб», «Калі б я верыў ідалам, плойме багоў…» i інш.
Язычніцкі міф знайшоў свае месца i ў выяўленчым мастацтве. Беларускія жывапісцы XIX —XX ст. у сваей творчасці звярталіся да сюжэтаў з язычнцікай міфалогіі беларусаў.
Імкнучыся адрадзіць цікавасць да роднай гісторыіі, мастак К. Альхімовіч стварае шэраг гістарычных кампазіцый, у якіх адлюстроўвае часы язычніцтва. Такія палотны, як «Язычніцкія жрацы», «Малітвы тых, якія церпяць», «Багіня кахання Мільда», «Лідзейка з дачкой на руінах царквы Перуна», «Апошні жрэц Літвы з дачкой Плёнтай» i іншыя, сведчаць аб добрым веданні далёкага мінулага роднага краю.
Карціну Яна Дамеля «Хрышчэнне славян» можна аднесці да аўтарскай міфалагізацыі нашай гісторыі.
Больш шырокае адлюстраванне язычніцкія Міфлагічныя вобразы i персанажы знаходзяць у творчасіц беларускіх мастакоў XX ст. На гэта ёсць некалькі прычын: абуджэнне цікавасці да нацыянальнага; стварэнне ілюстрацый да літаратурных i фальклорных твораў, якія маюць пад сабой міфалагічную аснову.
Сярод беларускіх жывапісцаў XX ст., якія аддалі даніну міфу, вызначаецца Язэп Драздовіч (1888—1954). У яго карцінах вельмі часта сустракаюцца міфалагічныя сюжэты, напрыклад у карціне «Пагоня» (другая назва «Пагоня Ярылы»). Гэта адно з самых цікавых, складаных i спрэчных палотнаў мастака. Тут пераасэнсаваны вобраз Ярылы i вобраз Цмока. Выкарыстанне некалькіх міфалагем дазваляе яму перадаць ідэю нацыянальнага адраджэння Беларусі.
Звяртаецца да вытокаў народнага жыцця i мастак Mixaіл Філіповіч (1896—1947). Добрае веданне беларускага фальклору, гістарычных помнікаў i прадметаў народнага побыту, народнага тыпажу i розных святочных абрадаў было засведчана iм на шматлікіх палотнах. Народныя абрады i легенды, міфы давалі матэрыял для адлюстравання светаадчування беларуса. Карціна М. Філіповіча «На Купалле» была напicaнa ў 20-я гады XX ст. Кампазіцыйны цэнтр карціны — вогненнае кола. Яно сімвалізуе жыццё. Людзі таксама ўзяліся за pyкі так, што атрымалася яшчэ адно кола. Кола ў коле сімвалізуе бясконцасць жыцця народа. У карціне «Вясновае свята. Карагод» адлюстраваны абрад заклікання вясны. Увогуле ўся творчасць М. Філіповіча прасякнута духам міфалагізму.
У апошнія дзесяцігоддзі XX ст. выйшла шмат кніг для дзяцей з беларускімі народнымі казкамі, паданнямі, якія былі багата ілюстраваны. Сярод майстроў ілюстрацыіі кніг вызначаецца М. Селяшчук, малюнкі якога адлюстроўваюць міфалагічныя вобразы чорта, змея, асілкаў.
Нельга абысці ўвагай ілюстрацыі да знакамітага твора Я. Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях», якія зрабіў мастак В. Славук. У кожнай ілюстрацыі сустракаецца мiфалагічны персанаж: Цмок, вуж, вогненныя духі i г.д.
Часта мастакі звяртаюцца да тэмы купальскага абраду. Вядомы габелены сучасных майстрых, якія за сюжэт узялі купальскае свята: «Купалінка» (1983) Р. Галавастай, «Купалле» (1982) Г. Стасевіч, карціны: «Купальскія гульні» М. Сеўрука, «Купальскія гульні» У. Савіча, «Mipcкi замак. Купалле» А. Пашкевіча.
Знаёмства з творамі мастацтва, у якіх выкарыстаны язычніцюя міфалагічныя сюжэты ці персанажы, безумоўна, дасць гледачу ці чытачу мастацка-эстэтычнае задавальненне, пашырыць яго веды ў сферы мастацкай культуры, пазнаёміць з міфалагізаваным светаадчуваннем продкаў..
studfiles.net
Легенды и мифы Браславского края.
Пока только на белорусском языке (лень переводить).
Пра назву вёскі Мількі.
Калісьці па суседству жылі чатыры паны. Самым багатым і прывабным быў пан па прозвішчу Кампанскі. Суседскія паны зайздросцілі пану Кампанскаму, хацелі яго забіць, а яго дабро падзяліць паміж сабою. Паехаў аднойчы пан Кампанскі на паляванне. На ўскрайку лесу ён убачыў паляну, на якой прыгожыя дзяўчаты спявалі і вадзілі карагоды. Самую найпрыгажэйшую з дзяўчат звалі Мілка.
Дужа яна спадабалася пану Кампанскаму. Ён папрасіў Мілку стаць яго жонкай, быць гаспадыняй ў яго доме. Мілка запрасіла пана ў карагод. Ёй пан Канпанскі таксама вельмі спадабаўся. Загуляўся пан з дзяўчатамі. А ў гэты час паны-суседзі падаслалі сюды забойцу з нажом у руцэ. Кінуўся ён на пана Кампанскага каб забіць яго, але Мілка засланіла пана сваім целам. Нож трапіў ёй прама ў сэрца, і яна памерла ў пана Кампанскага на руках. Доўга гараваў і плакаў пан Кампанскі па свай каханай. На тым месцы, дзе яна загінула, ён загадаў пабудаваць мястэчка, якое людзі назвалі Мількі.
Расказаў Лебедзеў Іосіф,
Жыхар в. Мількі
Браслаўскага раёна.
Запісала ў 2001 годзе
Храмава Таццяна,
Вучаніца 7 класа.
Балота “Смаляк”
Ёсць ў наваколлі Відз балота “Смаляк”. Яно невялікае, але, як казалі, раней яно было вельмі топкае. У даўнія часы пайшоў туды селянін, каб вырубіць жэрдзі для гаспадаркі. А прозвішча гэтага селяніна было Смаляк. Знянацку праваліўся селянін у багну і загінуў у гэтым балоце. Так дадому і не вярнуўся. З тых пор балота людзі і празвалі “Смаляк”. І зараз, калі трапіш ў гэта балота, то галава закружыцца і пойдзеш няведама куды, абавязкова пачнеш блукаць.
Расказаў Мікшта Іван,
Жыхар в. Падварынка
Браслаўскага раёна.
Запісала ў 2001 годзе
Заяц Інна, вучаніца
8 класа.
Пра крыніцу “Окменіца”
Аднойчы хадзіў бог па зямлі, якая яшчэ тады была вялікай пустыняй. І быў у яго збан з вадою. Хадзіў бог па зямлі і ліў на яе ваду з таго збана. І там, куды пападала вада, ствараліся рэкі, азёры і іншыя вадаёмы. Многа вады бог выліў, але яшчэ шмат засталося. Прытаміўся бог і рашыў адпачыць. Пасядзеў у лесе, а збан забыўся. Так і застаўся ён у лесе. Занясло збан зямлёй. Ад доўгіх часоў ён расшчапіўся , і пацекла з яго вада. І цяпер цячэ.
Расказала Баравік Рэгіна,
Жыхарка в. Струста
Браслаўскана раёна.
Запісаў у 2001 годзе
Баравік, вучань
8 класа.
Пра возера Струста і востраў Шова.
У даўнія часы жыла ў нашых краях прыгожая дзяўчына, якую звалі Струста. І кахала яна хлопца па імені Шова. Аднойчы з
’ехаў Шова на вайну і загінуў там. Але дзяўчына гэтага не ведала. Яна стала чакаць свайго любага, але ён так і не вярнуўся. Дзень і ноч дзяўчына плакала, вельмі многа слёз яна праліла. Ад яе слёз утварылся вялікае возера. Кінулася дзяўчына ў яго і патанула ў ім. З тых часоў і завецца гэта возера Струста, а прыгожы востраў на ім – Шова.Расказала Баравік Рэгіна,
Жыхарка в. Струста
Браслаўскана раёна.
Запісаў у 2001 годзе
Баравік, вучань
8 класа
Пра назву вёскі Пустошка.
Некалі даўным даўно стаяля ў нашым краі вельмі багатая і вялікая вёска. Але пачалася страшэнная вайна. Ворагі вёску спалілі, амаль усіх жыхароў яе перабілі. Засталося ўсяго некалькі дамоў з дзесяткам жыхароў. З той пары, калі хтосьці пытаўся ў людзей: “Куды трэба ісці, каб трапіць у гэтую вёску ? ”– А людзі адказвалі: “ Ідзі туды, дзе ўсяго пуста.” Так і сталі называць вёску Пустошка
Расказала Баравік Рэгіна,
Жыхарка в. Струста
Браслаўскана раёна.
Запісаў у 2001 годзе
Баравік, вучань
8 класа
Пра гару ля вёскі Масковічы.
Гэта было даўно. Калісьці на беразе возера Неспіш стаяў горад. Ён быў вельмі прыгожы і вялікі, у ім жыло многа жыхароў на чале з князем. Але князь суседняй зямлі разам са сваім сынам рашылі захапіць гэты горад. Гэты князь быў вельмі жорсткі і бязлітасны. Калі пачаўся штурм, то ад рук абаронцаў горада загінуў сын варожага князя. Але горад быў захоплены ворагам. Па загадзе князя ўсе жыхары яго былі забіты. Загінуў і мясцовы князь. Горад быў спалены. З галоў абаронцаў горада князь загадаў скласці гару, а зверху насыпаць зямлі. Так на месца прыгожага горада ўтварылася гара, якую і сёння можна бачыць ля вёскі масковічы.
Расказала Бурая Юзэфа,
Жыхарка в. Рацюнкі
Браслаўскага раёна.
Запісаў у 2001 годзе
Панкоў Ігар,
Вучань 8 класа.
Чортаў камень.
Ля вёскі Стары Двор быў камень. Людзі называлі гэты камень чортавым. А назвалі яго так за тое, што калі ля камня на ноч пакінуць парваны абутак, то раніцой гэты абутак быў адрамантаваны. Але ў божы храм у ім хадзіць было нельга, ён тады развальваўся прама на нагах. Ад удару маланкікамень разваліўся на кавалкі
. Людзі пачалі браць іх на падмурак пры будаўніцтве. Але ў тых дамах, дзе ў падмурку сустракаліся кавалкі чортавага камня жыць было нельга: ноччу адтуль чуўся то плач, то смех,ці гучала музыка. Жыхары лічылі, што гэта рабілі злыя духі. Толькі пры асвяшчэнні памяшкання светаром дзеянні нячыстай сілы знікалі.Расказаў Мікшта Іван,
Жыхар в. Падварынка
Браслаўскага раёна.
Запісала ў 2001 годзе
Заяц Інна, вучаніца
8 класа.
Пра вёску Зарэчча Слабодкаўскага сельсавета.
Гэта было вельмі даўно. Аднойчы двое падарожнікаў прыйшлі ў гэтыя мясціны. Яны ўбачылі прыгожую
рэчку, добрую землю і рашылі тут застацца. Але калі да іх сталі прыходзіць другія людзі і прасіць дазволу пабудаваць хаты ля іх жылля, то падарожнікі гаварылі: “ Ідзіце за рэчку, там і будуйцеся”. Хутка ны тым месцы вырасла вёска, якую і назвалі Зарэчча. А рэчка з цягам часу высахла.Расказала Бурая Юзэфа,
Жыхарка в. Рацюнкі
Браслаўскага раёна.
Запісаў у 2001 годзе
Панкоў Ігар,
Вучань 8 класа.
Заліў Святой Тарэсы.
Некалі ў ваколлі возера Недрава жыла дзяўчына, якую звалі Тарэса. Жыхары яе называлі святою. Аднойчы Тарэса пайшла на возера мыць вопратку. Сонца так пякло, што яна не вытрымала і рашыла пакупацца. Але на сярэдзіне заліва яе сжаліла сударага, і яна патанула. З тых часоў заліў на возеры Недраве завецца залівам Святой Тарэсы.
Расказала Булевіч Ганна,
Жыхарка в. Масковічы
Браслаўскага раёна.
Запісаў у 2001 годзе
Панкоў Ігар,
Вучань 8 класа.
Міф пра чалавечы лёс.
Жыў некалі ў Браславе стары, які мог падказаць лёс чалавека. Прыйшоў да яго паніч даведацца пра свой лёс. А стары і кажа: “ Ты пажэнішся на служанцы з такой-та сям’і з такога-та месца… ” Пайшоў паніч дамоў і праз нейкі час дазнаўся пра гэтую дзяўчыну усё. Аднойчы пайшла гэтая служанка ў лес па ягады. Была яна зусім яшчэ дзяўчынкай. Паніч высачыў яе ў лесе і рашыў забіць. Дужа не хацелася яму жаніцца на служанцы. Стрэліў ён у яе, а сам уцёк з лесу. Тым часам ехалі праз гэты лес бяздзетныя пан з паняй і ўбачылі гэтую дзяўчынку. Яна была толькі раненая, ляжала ў беспрыстомнасці. Паны падабралі яе і павезлі ў свой маёнтак. Стала яна гэтым панам за родную дачку. Прайшоў час. На балі паніч пазнаёміўся з прыгожай паненкай і закахаўся ў яе. Аднойчы паніч заўважыў на целе сваёй жонкі рубец ад раны і стаў распытваць аб яго паходжанні. А жонка і кажа: “ Калі я была зусім дзяўчынкай, нейкі паніч хацеў мяне застрэліць.” І наведала мужу ўсю сваю гісторыю. Дужа здзівіўся паніч, пазнаўшы ў сваёй жонцы тую служанку, аб якой гаварыў яму стары. А потым прыйшоў да паніча той стары і сказаў: “ Ад лёсу нікуды не дзенешся, паночак !”
Расказала Кавалеўская Тэрэза,
Жыхарка г. Браслава.
Запісаў у 2001 годзе
Кавалеўскі Юрый,
Вучань 7 класа.
Юдаўка.
Як вядома, у народзе нават зараз частку Браслава у раёне сучаснай вуліцы Кастрычніка называюць Юдаўкай. Існуе такое паданне. Жыў калісці на гэтым месцы багаты князь. І была ў яго вельмі прыгожая дачка. А да яе пачаў сватацца злы чараўнік. Калі дзяўчына празнала , што ён чараўніу, то наадрэз адмовілася выхадзіць за яго замуж. І як не дамагаўся чараўнік, але вынік быў
адмоўны. Тады пайшоў чараўнік да князя і сказаў: “ Аддай за мяне сваю дачку.” – “Не, не хоча выхадзіць за цябе мая дачка”, – адказаў князь. – “Як не хоча? Тады я нашлю на ваша паселішча злых духаў – юдаў! ”- закрычаў чараўнік. Так і зрабіў. У хуткім часе князь і яго дачка памерлі. А з таго часу гэта месца сталі называць “Юдаўка”.Расказала Хлявовіч Кацярына,
Жыхарка г. Браслава.
Запісала у 2001 годзе
Канопліч Вікторыя,
Вучаніца 7 класа.
Пра пакутлівую душу.
Гэта было можа гадоў сто таму назад. Жыў у вёсцы Петкунішкі стары чалавек. Ён быў дужа злы і пастаянна сварыўся на бога. А калі ён памёр, то душу гэтага чалавека не прынялі ні неба, ні пекла, і яна блукала па зямлі. У адну паўнамесячную ноч душа наведалахату, у якой яна раней жыла. У хаце ўсе спалі . Перад тым, як класціся спаць, крэпка зачынілі дзверы. Душа зайшла ў той пакой, у якім не было абразоў. Яна хацела нашкодзіць, даць аб сабе знаць прысутным і таму разбіла вялікае люстэрка, якое вісела на сцяне. Ад грукату людзі паўскаквалі, запалілі лямпу.
Яны ўбачылі цьмяны воблік памершага старога, які хутка знік. Пасля гэтага ў тую ноч ніхто з прысутных так і не змог заснуць ад страху.Расказала Бялюн Рэгіна ,
Жыхарка в. Петкунішкі
Браслаўскага раёна.
Запісаў у 2001 годзе
Кавалеўскі Юрый,
Вучань 7 класа.
braslav.narod.ru
Ці чулі вы пра тое, што пад Савецкай плошчай ёсць падзямеллі, дзе працуюць вязні гродзенскай турмы? А пра 365 жонак Станіслава Аўгуста Панятоўскага? Гродзенскія гісторыкі вырашылі зафіксаваць гарадскія міфы і выпусцілі кнігу “Легенды (не)старой Гародні”. Яе прадставілі на адкрыцці новага сезона курсаў Мова нанова 24 верасня.
Кніга выйшла пад аўтарствам гісторыка Андрэя Павача, за якім хаваецца некалькі навукоўцаў. Гісторыкі адзначаюць, што кніга – не навуковая праца, а спроба зафіксаваць легенды.
Кніга выйшла ў выдавецтве Аляксандра Рыжага “ЮрСаПрынт”. Выдавец лічыць, што легенды нават лепшыя за агульнавядомую гісторыю. Бо “гісторыя – троху прастытуцкая рэч, а легендай не падменіш”. Кнігу прысвяцілі Віктару Саяпіну, якога гісторыкі з павагай называюць яшчэ адной “гарадской легендай”.
Гісторыкі кажуць, што большасць гродзенскіх легендаў прыдумваюць экскурсаводы. Часам міфы прыдумваюцца, а потым іх падаюць як факты.
Напрыклад, з падачы Андрэя Вашкевіча з’явілася легенда пра двух гродзенскіх анёлаў на Фарным касцёле. Адзін з іх у 2009 годзе адваліўся. “І я любіў казаць, што калі два анёлы павярнуцца адзін да аднаго, то будзе канец свету. Цяпер гэтую гісторыю пачалі пераказваць, а другі анёл дагэтуль чамусьці не з’явіўся”. Таму калі ўбачыце, што анёлы адзін да аднаго павярнуліся, рыхтуйцеся.
Сапраўдная легенда – гэта код і спроба патлумачыць незразумелую рэч з паўсядзённасці зразумелай мовай. Часам яны з’яўляюцца з-за памылак.
– Нядаўна я пачуў ад адной жанчыны-экскурсавода, што ў караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага было 365 жон – на кожны дзень па жонцы. Я падумаў, што гэта нарадзілася з той легенды, што кароль Аўгуст ІІ меў ад 250 да 350 дзяцей. Хутчэй за ўсё, нехта пачуў гэта і 350 дзяцей Аўгуста ІІ пераўтварылася на 360 жонак Станіслава Аўгуста Панятоўскага, – кажа Андрэй Вашкевіч.
Пра адно і тое ж месца можа існаваць некалькі легендаў у розных варыянтах. Усе гісторыкі мараць знайсці падземныя хады ў Гродне. Па самых смелых здагадках, хады ідуць ад Баторыеўкі да ўсіх касцёлаў і цэркваў Гродна. Пад Фарай Вітаўта знаходзіліся старыя печы, дзе немцы спальвалі габрэяў. А пад Савецкай плошчай ёсць падземная майстэрня, дзе працуюць вязні турмы. І калі ноччу прыкрасці вуха да вуліцы Маркса, то можна пачуць, як стукаюць іх малаточкі.
– А чулі пра гродзенскіх сфінксаў на Новым замку? – пытае Андрэй Чарнякевіч.
Гэта выява маці, якая тапіла сваіх дзяцей адно за адным. На ёй сядзіць дзіця, якое, па адной версіі, само яе патапіла, а па другой – прыспала, заплятаючы ёй косы. Таму праходзіць праз вароты ў Новы замак трэба ціха, каб не разбудзіць яе.
Ёсць гродзенскія легенды, якія вядомыя далёка за межамі нашага горада. Напрыклад, пра нямы сойм, які адбыўся пры другім разборы Рэчы Паспалітай. Большасць паслоў былі купленыя. І калі трэба было прагаласаваць “за” падзел, ніхто не мог зважыцца гэта сказаць. Праходзілі гадзіны, дні. І ў нейкі момант маршалак сказаў: “Маўчанне – знак годы”. І паставіў подпіс і пячаць.
– Калі вы не можаце нешта да канца зразумець з вашага атачэння, нейкія рэчы вам падаюцца дзіўнымі, вы шукаеце самае простае тлумачэнне. Напрыклад, што за выява на Новым замку? Чаму Ленін паказвае ў той ці іншы бок? Таму легенда – гэта агульная мова гарадзенцаў. Калі адбываюцца змены ў насельніцтве і папярэднія жыхары знікаюць, не пакінуўшы тлумачэнняў, наступнае пакаленне спрабуе гэта патлумачыць самастойна, – кажа Андрэй Чарнякевіч.
Легенды могуць з’яўляцца, калі не хапае інфармацыі. Дзе закапалі помнік Сталіну? Куды мост з вуліцы Ажэшка вывезлі?
– Легенды – гэта не вынік лагічнай працы, а пачуццё. У той момант гэта было менавіта тое, што мы адчулі і з чым згадзіліся, – тлумачыць Андрэй. Таму можна страваць свае легенды і не саромецца іх.
Сколько будет праздничных дней в грядущем 2019 году? Календарь выходных дней 2019, официальные выходные поможет вам правильно формировать отчетность, быть вовремя.
Перадрук матэрыялаў Hrodna.life магчымы толькі з пісьмовага дазволу рэдакцыі. Звяртайцеся [email protected]
hrodna.life
Уводзіны
Усе народы свету маюць і захоўваюць як культурную спадчыну рэшткі язычніцкай міфалогіі. Для еўрапейцаў найбольш вядомымі з’яўляюцца міфалогіі старажытных грэкаў і рымлян, якія прызнаюцца класічнымі і вывучаюцца ў школах і університэтах многіх еўрапейскіх краін.
Беларусы таксама маюць сваю міфалогію. Але, на жаль, яна амаль невядомая шырокаму колу саміх беларусаў. Справа ў тым, што пытанні міфалогіі доўгі час, з 30-х па 90-я гады XX ст., у Беларусі амаль не распрацоўваліся, а найбольш каштоўныя матэрыялы, назапашаныя навукоўцамі ў XIX ст., сталі недаступнымі сучаснаму чытачу.
За перыяд XIX-XX ст. навукоўцы Беларусі сабралі надзвычай багаты і разнастайны матэрыял па беларускай міфалогіі, але ў большасці сваёй ён фрагментарны, да таго ж падаецца і разглядаецца навукоўцамі з розных пазіцый, што не дазваляе родавому чытачу атрымаць цэласнае ўяўленне непасрэдна аб найбольш старажытнай частцы культуры белорусаў – міфалогічных персанажаў.
У старажытнасці продкі беларусаў стварылі самую багатую сярод усіх славянскіх народаў міфаогію. Гэта наш гонор і наш духоўны скарб.
Вадзянік
Вадзянік, Вадзяны, дух, увасабленне разбуральнай, варожай чалавеку стыхіі вады ў выглядзе міфічнага гаспадара канкрэтнага вадаёма. Паводле ўяўленняў беларусаў В. меў выгляд старога сярэдняга росту з даугою кліністай барадою, гладкай ільсняной скурай і перапонкамі паміж пальцамі на нагах, што сімвалізавала ягоную сувязь з воднай стыхіяй. У забагненых азёрах мог уяўляць гарбатага і барадатага старога з нагамі і хвастом, як у каровы.
Будучы агрэсіўным у дачыненні да людзей, В. мог «забіраць» тых, хто купаецца (асабліва апоўдні і апоўначы, на Купалле ці Іллю – перыяды найбольшай актыўнасці В.), тапіць чоўны, ламаць вадзяныя млыны. Аднак В. мог быць і ўдзячным чалавеку, калі той, напрыклад, укінуў яго з сушы ў ваду і тым самым выратаваў яму жыццё. Тады В. усяляк спрыяў ва ўсіх справах, звязаных з вадой, асабліва у рыбалцы. Каб заручыцца падтрымкай В. у рыбацкай справе, трэба было заключыць з ім хаўрус: кінуць нацельны крыжык у ваду і вырачыся радні, платай В. служыла душа. Асабліва паслугамі В. карысталіся млынары, якія ў якасці ахвяры кідалі ў плаціну млына жывую курыцу або закідвалі пад першы лёд сала ці сцягно свінні. Па звестках Я. Раманава, у Гарадзенскай губерні ў даўніну маглі прыносіць у ахвяру нават жывых дзяцей-сірот.Гэтаксама маглі заключаць хаўрус з В. і пчаляры.
Абярэгам ад В. лічыліся попел, свіст, а таксама хлеб з мукі, змолатай на Купалле: з’еўшы яго, чалавек не мог патануць. Аднак, казалі, за крыўду, нанесеную В. чалавекам, мог адпомсціць «сухапутны нячысцік».
Жонкамі В. з’яўляюцца дзяўчаты-самагубкі, або русалкі, якія нараджаюць «вадзянёнкаў». Напярэдадні Вадохрышча В. вымушаны прасіць ці красці ў людзей сані, каб вывезці і тым самым выратаваць «вадзянёнкаў» ад смерці ў хрышчонай вадзе.
Кожны вадаём меў свайго В., магутнасць якога залежала ад памераў і небяспечнасці ракі або возера. У тым выпадку, калі вадаёмы штучна злучалі, В. гінулі.
Вадзяніцы
Вадзяніцы, рачныя дзеўкі, душы тапельніц, якія паўстаюць у выглядзе маладых дзяўчат з доўгімі распушчанымі валасамі. Яны апрануты ў белыя празрыстыя сукенкі да зямлі, на галаве лёгкі вэлюм і вяночкі з белых кветак. Час ад часу В. выходзяць з вады, спяваюць сумныя і працяглыя песні і водзяць па беразе карагоды, рухаючыся павольна і плаўна. Таго, хто наблізіцца да іх, В. спачатку заводзяць у карагод, а потым заманьваюць у раку, у самы вір. Такая мадыфікацыя русалак сустракалася ў легендах на Мядзельшчыне.
Варгін
Варгін, паводле беларускіх міфалагічных аповедаў, кашэчы кароль. Вызначаўся В. сярод іншых катоў сваім выглядам: ён быў велізарных памераў, увесь чорны, бы смоль, поўсць на ім аж блішчэла, была мяккая і гладкая, хвост, як у собаля, а вочы гарэлі агнём.
Меў здольнасць нечакана з’яўляцца і гэтак жа нечакана знікаць, нават пры зачыненых дзвярах і вокнах. Часта мяняў гаспадароў. Уваходзячы ў ласку да новых гаспадара ці гаспадыні, В. выклікаў у іх найцяжэйшыя псіхічныя расстройствы, непаддатныя ніякім лекам, і, па сутнасці, выводзіў сваіх гаспадароў па-за межы ўсякай сацыяльнасці, так што яны маглі перасварыцца з усімі сваімі сямейнікамі, сябрамі, знаёмымі, маглі пачаць рабіць супраць іх розныя захады і г. д. Сканчалася ўсё гэта звычайна поўным фізічным і душэўным знясіленнем ахвяры.
Народ верыў, што каты наагул, а тым болей кашэчы кароль В., маглі сваім варкатаннем выклікаць у галаве тых, хто з імі найбольш бавіўся, з’яўленне рознай жамяры (рою восаў, матылёў і да т. п.) або і зусім маленькіх пачварных істот, ад чаго хворы немінуча павінны быў пакутліва памерці. Даць рады мог толькі моцны, «прыродны», чараунік або знахар, які патаемнымі словамі мог не толькі сагнаць В. з двара, але і выгнаць усю гэтую жамяру і знішчыць яе. Такога знахара В. баяуся як чорт крыжа.
Імя кашэчага караля В. цалкам матываванае яго шкаданоснымі дзеяннямі. Імаверна, імя гэтае паходзіць ад літ. Vаrginti «мучыць, стамляць, прыносіць пакуты».
Ваўкалак
Ваўкалак, чалавек, ператвораны ў ваўка, пярэварацень. Паводле ўяўленняў беларусаў ператварэнне можа адбыцца як па ўласнай волі з пэўнымі эгаістычнымі мэтамі чалавека-чараўніка, так і па яго чарах, скіраваных на аднаго чалавека або групу людзей. Чалавек можа трапіць выпадкова на закляцце, нават уласнае, і стаць В. Ператварэнне па ўласнай волі адбываецца шляхам перакульвання праз уторкнутыя вастрыём уверх у зямлю нажы (іх колькасць у розных паданнях падаецца ад аднаго да дванаццаці – 1, 5, 7, 12). Гэтай жа мэце можа паслужыць асінавы пень, які, ссекшы дрэва, не перахрысцілі. Калі скарыстоўваліся 5 нажоў, то на зямлі іх размяшчалі так, каб яны утварылі як бы абрыс ваўка: дзве нагі пярэднія, дзве заднія і адзін хвост. Перакульваючыся паступова праз гэтыя нажы, чалавек з кожным разам набываў рысы звера. Вярнуць чалавечы выгляд можна было толькі адкуліўшыся назад праз тыя ж нажы. Калі парадак прадметаў будзе парушаны ці будуць кімсьці забраныя самі прадметы, то адчараванне становщца немагчымым. Таму лічылася, што працэдура пераварочвання ў В. павінна адбывацца ў глухім месцы без сведкаў.снавала перакананне, што моцны чараунік можа ператварыць у В. цэлае вяселле, калі ў ім сабрана 12 асобаў. Тады чараўнік перакіне праз іх гарошыну, узятую са струка з 12 зернямі прамовіць таемнае закляцце, і людзі пабягуць ваукамі. Ператварыць вяселле ў В. чараўнік можа і з дапамогай заклятай ніткі працягнутай праз дарогу, хамута ды інш. Выпадкам можна трапіць на заклятае месца. Так, чалавек, пачаўшы будаваць хлеў, секануў тры разы па парозе і прамовіў (закляў): «Хто пераступіць гэтае месца, той скінецца ваўком на ўсё жыццё!», маючы на ўвазе злодзея, рабаўніка. Аднак, забыўшыся, сам ступіў на тое месца і стаў В., прытым на ўсё жыццё.
Паводзіны В. вельмі адрозніваюцца ад паводзінаў звычайных ваўкоў: яны жаласна выюць, нібы плачуць ці стогнуць, выюць на ўсход сонца ці ў напрамку сваіх вёсак – гэта іх малітва, яны робяць сабе ўзгалоўі раніцай мыюцца, водзячы мордамі па роснай траве, вясной капаюцца ў раллі – нібы аруць. В. трымаюцца бліжэй да жытла людзей, не баяцца іх, калі тыя маюць пры сабе толькі палкі, і могуць цярпець іх удары. Не ядуць звычайную ежу ваўкоў – сырое мяса, падлу, нячыстых жывёл, нават галадаючы, а падбіраюць рэшткі людской ежы, косткі, выкінутыя кавалкі скураной вупражы і інш. В. можа загінуць ад кулі паляўнічага, тады на ім могуць выявіцца рэшткі вопраткі, крыжык, пярсцёнак ці іншыя знакі яго чалавечай прыроды. В. захоўваюць здольнасць думаць і перажываць па-людску, яны пакутуюць. Калі мінаецца тэрмін чараў, В. становіцца чалавекам. Лічылася, што В. можна дапамагчы хутчэй стаць зноў чалавекам. Дзеля гэтага трэба кінуць на яго пояс, накрыць абрусам, на якім асвячалі велікодную ежу, кінуць на яго сваю скінутую і разадраную адным узмахам кашулю, парваць ільняную нітку, пад якой В. прабег, і інш. Калі ўдзельнікі вяселля сталі В., то ім трэба зайграць на скрыпцы вясельныя песні, пры гэтым угаворваць: «Ці ня досыць вам хадзіць, людзей смяшыць, сабак дражніць? Ідзіце лепей дамоў!» Як толькі музыка зайграе песню, што ігралі ў момант іх зачаравання, В. радасна крычаць і становяцца людзьмі. Дзеці, народжаныя ў ваўкалацтве, таксама В. аж да ператварэння ў людзей іх бацькоў. Але нават ахрышчаныя, яны маюць адмоўныя рысы, акрамя выпадкаў, калі іх ахрысціў святар, які сам пабываў у ваўкалаках. Стаўленне да В. у народзе было дваістым, аднак пераважае ўсё ж спачуванне, літасць, жаданне дапамагчы вярнуць ранейшы выгляд. Уяўленні пра В. шырока распаўсюджаныя ў славянскіх народаў, дзе яны маюць блізкія па гучанні назвы і надзяляюцца падобнымі рысамі В. стаяць ў адным шэрагу з іншымі пярэваратнямі але паданні пра іх распрацаваныя лепей. Паводле беларускіх народных уяўленняў чалавек можа перакінуцца ў птушку, паўзуна, нават малую казурку ды кожную жывёліну – лісу, мядзведзя, тхара, ласку, у свойскую жывёлу і розныя неадушаўлёныя прадметы, што часта бачым у казках, баладах ды іншых творах.
Міф пра В. мае пад сабой розны грунт – найперш старажытную і-е. культавую, сацыяльную традыцыю, успамін пра існаванне арxаічныx сацыяльных групаў «ваўкоў», а таксама жывыя штодзённыя назіранні за жыццём ваўкоў, з якімі нашым продкам давялося жыць у непасрэднай блізкасці, улічваючы прыродна-экалагічныя асаблівасці нашага рассялення ў лясной зоне. У выніку склаліся пэўныя ўяўленні, правілы паводзінаў, замацаваныя ў сакральных тэкстах і рэальных прыкметах. Сур’ёзнае стаўленне да ваука як да годнага суперніка пераадольвалася ў казках, дзе яму адведзеная зніжаная роля. Юраўскія звычаі і абрады сведчаць пра існаванне агульнапрызнаных правілаў добрасуседства ці суіснавання чалавека і ваўка ў адной прасторы («Воўк каля гнязда не бярэ», «Якую скацінку воўк намеціў, тая яму і дастанецца» ды інш.). Iснуе шмат успамінаў пра сустрэчы з ваўкамі калі чалавек і воўк мірна разыходзяцца. Спачувальнае стаўленне да В., якія, паводле народных пераказаў, больш пакутавалі чым прыносілі шкоду, магло быць падказана назіраннем за састарэлымі ваукамі што не маглі ўжо здабываць ежу паляваннем і таму цягнулкя да жытла ў пошуках спажытку. Паданняў пра людзей, што нараджаюцца са здольнасцю ператварэння ў ваўка і такімі застаюцца да смерці, у нас не зафіксавана.
Гуменнік
Гуменнік, падавіннік, сядзібны дух, які жыве ў гумне, пад асеццю, ахоўвае гэтую забудову і дапамагае гаспадару сушыць і малаціць збожжа. Г. уяўляўся дабрадушным дзядком маленькага росту, падперазаным саламяным перавяслам. Яго часта можна бачыць, але не трэба з ім загаворваць, а толькі маліцца і хрысціцца. Тады Г. зробіць сваю работу і стане нябачным. Пакуль гумны стаяць пустыя, Г. жыве у жыце у полі, таму народ часам блытаў яго з Палевіком.
Лазнік
Лазнік, Лазеншчык, Баннік, у беларускіх вераннях дух – жыхар і гаспадар лазні. Жыве за печчу-каменкай ці пад палком. Пераважна нябачны або падобны на Вадзяшка. Лічыўся найбольш злосным сярод іншых сядзібных нячысцікаў, што тлумачыцца месцазнаходжаннем лазні на мяжы свету Культуры (прасторы, засвоенай чалавекам) і Прыроды. Адсюль важная роля лазні ў калядных варожбах. Незамужнія дзяўчаты падыходзілі да вусця печы-каменкі, задраўшы спаднщы, або засоўвалі руку ў дымнік: калі Л. дакранецца калматай рукой будзе багаты жаніх, калі голай – бедны.
Л. палохае ці карае (калецтвам ці нават смерцю) тых, хто мыецца у лазні пасля поуначы ці заходу Сонца, бо сам любіць памыцца і папарыцца ў гэты час. Калі ж хто затрымаецца ў лазні так позна, то Л. пачынае кідаць у яго камяні з печкі, імкнучыся забіць парушальніка, або палохае яго ненатуральным храпам, сіпеннем, віскатам, рогатам і да т. п. Каб залагодзіць Л., у новую лазню прыносілі ахвяру – хлеб ды соль – ці закопвалі пад ганкам чорную курыцу, а таксама пакідалі яму ваду і венік, каб Л. змог памыцца. Але пры пераходзе сямі ў новую сялібу Л. у адрозненне ад Хатніка ў яе не запрашалі. У тым выпадку, калі Л. пакідаў лазню, яна павінна была абавязкова згарэць ці разбурыцца. Да гэтага яго маглі ўзрушыць апрацоўка пянькі і лёну у лазні, таму што кастрыца вельмі раздражняе Л.
Лесавік
Лесавік, Дабрахот, Верасовы Дзядок, Лешы, Лясны Дзед, Лясны Хазяш, Лясун, Часной Леса, у беларускай міфалогіі дух – увасабленне лесу як часткі прасторы, патэнцыйна чужой чалавеку. Кожны лясны масіў мае свайго гаспадара – Л., які апякуецца ўсімі звярамі і птушкамі (ратуе іх ад пажару, паляўнічых і г. д.). Л. пры неабходнасці мае здольнасць павялічвацца (у лесе) і памяншацца (у полі) у памерах. Выразна прасочваецца сувязь Л. з левым бокам (левым крысом захінае правае, левая пятка наперад і г. д.), што падкрэслівае яго апазіцыйнасць да сферы штодзённага жыцця чалавека. Дваістае стаўленне да Л. тлумачыцца як шкодай з яго боку (можа прымусіць блукаць, напалохаць чалавека, пазбавіць паляўнічай здабычы), так і дапамогай. У замовах Л. («правялікі пан», «справядлівы», «цар грозны») фігуруе як выратавальнік ад урокаў, крыксаў, згубы скаціны і нават нячыстай сілы. За паслугу з боку чалавека Л. можа надаць яму знахарскія здольнасці і спрыяць у лясных промыслах. З мэтай дасягнуць апошняга яшчэ ў канцы XIX ст. Л. прыносілі ахвяры; паляўнічыя, як і моцныя чараўнікі (Вяліжскі пав.), маліліся ў лесе.
Прасочваецца сувязь Л. з іншымі міфалагічнымі персанажамі Будучы братам хатніку і палявіку, Л. выконвае ролю пастуха ваўкоў у дзень св. Юр’я або часам атаясамліваецца з апошнім.
Вобраз Л. быў распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыі Беларусі, і вера ў яго служыла ўсталяванню своеасаблівай экалагічнай раўнавагі паміж Чалавекам і Прыродай (Лесам).
Пад уплывам хрысціянства Л. набывае рысы незвычайна злога і шкаданоснага нячысціка.
Палявік
Палявік, Палявы, міфічны апякун палёў і лугоў. Мог выступаць як спрыяльны, так і шкодны дух. У народным уяўленні часам нагадваў працаўніка-хлебароба. Маляваўся сівым старым ў доўгай свіце, у лапцёх, з кіём у руках. Ростам ён быў аднолькавы са сваім атачэннем: у траве – роўны з травою, у жыце – з жытам. Калі жыта ўродзіць, П. добры і вясёлы, калі не – злосны, незадаволены. Уяўлялі П. таксама маладым, дужым, статным хлопцам з блакітнымі вачыма. Яго русыя валасы асацыяваліся з золатам спелай нівы, на якой ён гаспадарыў. Махне П. правай рукою – расце і таўсцее сцябло, махне леваю – наліваецца колас, страсяне галавою – уся ніва ўсцілаецца залатымі снапамі.
Абшар дзейнасці кожнага П. – палі і лугі адной або некалькіх сумежных вёсак, не раздзеленых лесам і вадою. Жыве П. на ўзгорках ля каменя, дрэва, куста, межавога слупа. Ён баіцца макрэчы і ўцякае ад яе на вышэйшыя мясціны. П. клапоціцца пра ўрадлівасць палёў і ўкос на сенажаці, выганяе адусюль шкоднікаў, раўняе сцябліны і лісты раслінаў. Спрыянне П. дбайным працаўнікам падкрэсліваецца ў народнай легендзе пра тое, як П. сустрэў двух галодных падарожнікаў, якія папрасілі ў яго хлеба. У адказ П. загадаў ім паказаць свае рукі і, убачыўшы, што ў аднаго яны былі гладкія і далікатныя, а ў другога – шурпатыя, з мазылямі першаму ён адмовіў, а яго спадарожніку дазволіў узяць хлеба, колькі той панясе. У абавязкі П. уваходзіла і вартаванне палявых скарбаў. Калі ж нехта знаходзіў іх, П. помсціў таму чалавеку. Разам з тым П. у народных апавяданнях паўставаў знішчальнікам палявой гаспадаркі селяніна. Ён разбураў загарадкі, заманьваў скаціну ў шкоду (асабліва на нівы сваіх ненавіснікаў) ці дзяцей і моладзь на грады і палеткі для збірання кветак, пладоў або проста дзеля забаваў. П. у злосці прыгінае да зямлі збожжа і траву, скручвае расліны, адганяе дождж, мучыць аваднямі, сляпнямі, камарам жывёл, пакідае сталага стомленага працаю чалавека дзе-небудзь у канаве, лагчыне. Наведнікаў палёў і лугоў П. перадражнівае дзікім рэхам, свістам, ровам, а галоўнае – страшным выглядам: ён набывае аблічча пачварнага сценю, які то гоніцца за чалавекам, то заманьвае да сябе як ахвяру. П. можа падступіцца да чалавека з ласкаю, каб потым знянацку паразіць яго санцапёкам і забіць на месцы. Часам чалавек сам трапляе да П., прыйшоўшы адпачыць на сухадоліну. П. закалыхваюць яго сонечным цяплом, зацішшам, пакуль у таго не пачнецца ліхаманка. П. гасцююць адзін у аднаго пагоднай парою, пераклікаюцца між сабою, дапамагаюць мучыць знойдзеную ахвяру. Узімку ад бяздзейнасці яны сыходзяцца для забаў, каб знішчыць дарожныя вешкі, зацерусіць дарогу, занесці снегам канавы і калдобіны, каб туды трапіў праезджы і прахожы, які збіўся з дарогі. П. водзяць заблукалага падарожніка ўзад і ўперад, пакуль той не замерзне. Увесну і ўвосень-у пару слякоцця і макрэчы – П. жывецца найгорш. Пры ўсім іх жаданні шкодзіць чалавеку, яны не могуць расстацца з утульным сухім месцам, каб мясіць гразкую зямлю. П. хутчэй за ўсіх адчуваюць набліжэнне навалъніцы і ўмеюць хавацца ад маланак. Народ быў перакананы, што шкоднай дзейнасці П. супрацьстаіць перыядычнае асвячэнне палёў, засяванне раллі блаславёным зернем, а таксама малювы, якімі суправаджаліся работы на палетках. Уяўленне пра П. як пра апекуна ўрадлівасці знайшло сваё адлюстраванне ў народнай арнаментыцы, трансфармаваўшыся ў геаметрычны арнамент з квадратаў, прастакутнікаў, васьміграннікаў, ромбаў. дух міф ваўкалак лазнік
Да П. («цара/хазяіна палявога») звярталіся ў замовах ад розных хваробаў і напасцяў.
Хатнік
Хатнік, Дамавік, Гаспадар, Падпечнік, у беларускай міфалогіі дух хаты, цесна звязаны з уяўленнямі аб продках і гаспадарчым дабрабыце той ці іншай сям’і. Часцей за ўсё бачыўся старэнькім дзядком з сівой барадой і сівымі кудлатымі валасамі апранутым у насоў ці белую кашулю, падперазаны дзягай або лыкам. Прыкметай прыналежнасці X. да іншасвету з’яўлялася адсутнасць у яго шапкі і абутку. Часам дамавік мог паўстаць у выглядзе чорнага калматага сабакі ці вужа. У выпадку «згоды» з гаспадарамі і паважлівага стаўлення да сябе з боку апошніх X. усяляк спрыяе павелічэнню дабрабыту сям’і даглядае, корміць жывёлу, сушыць збожжа, ад чаго яно «спарнее», шые, прадзе, мые ў хаце ды інш. Пра магчымую небяспеку для сямі X. папярэджвае гаспадара, завываючы ці грукаючы па сценах хаты уначы.
Супадзенне шэрагу функцыянальных прыкметаў X. з функцыямі такіх персанажаў, як Гуменнік, Хлеўнік, Лазнік (Дамавік любіць мыцца ў лазне апоўначы), дазваляе меркаваць, што вобраз X. з’яўляецца першасным у тую гістарычную эпоху, калі адсутнічаў развіты комплекс сялібных пабудоў (гумно, хлеў, лазня і г. д.).
Верагодна, вобраз X. узыходзіць да духа хатняга агменю, пра што сведчыць месца пражывання дамавіка: запечны кут, падпечча, пячны слуп. 3 другога боку, здольнасць X. уплываць на плоднасць, прадукцыйнасць хатняй жывёлы, стасоўнасць яго са змяёй (вужом), магчыма, гаворыць аб пераносе на яго шэрагу функцый бога жывёлы і багацця Вялеса ў сувязі з хрысцінізацыяй і заняпадам культу апошняга.
Сярод іншых міфалагічных персанажаў X. карыстаўся найбольшым ушанаваннем і павагай, займаючы асобную, прамежкавую пазіцыю паміж прадстаўнікамі «нячыстай сілы» і людзьмі «Дамавік ад чарцей адстаў, а да людзей не прыстаў» (Віцебская губ.). Паказальна, што X. крыудзіўся, калі яго называлі «нячыстым» і сам баяўся чорта ў выглядзе чорнага казла. У той жа час да X. спагадліва ставіўся св. 1лля, не палюючы на яго перунамь Лічылі, што дабро, атрыманае ад Дамавіка, не пойдзе прахам, а ўзаемадачыненні з ім, у адрозненне ад іншых нячысцікаў, мелі даволі «лептымны» характар.
Станоўчы вобраз X. адлюстраваны і ў яго найменнях: «Гаспадар», «Дзядзька». У некаторых мясцінах Смаленшчыны дамавіка лічылі святым.
Абавязковым лічылася ушанаванне X. падчас найбольш значных абрадаў сямейнага цыкла: радзінаў, вяселля і ўсіх памінальных дзён, што падкрэслівае ягоную сувязь з продкамі і ўяўленнямі аб сямейнай (родавай) долі. Падчас восеньскіх Дзядоў гаспадары, запрашаючы X. прыняць удзел у супольнай рытуальнай трапезе, высцілалі дарогу з клеці да стала белым палатном.
Беларусы Смаленшчыны меркавалі што памерлыя ў хаце становяцца дамавікамі гэтай хаты. Найбольш дагаджае X. у тых гасподах, дзе жыве моцная, трывалая сям’я, дзе гадуюць жывёлу яго улюбёнай масці, падтрымліваецца чысціня і парадак і пільнуюцца дзедаўскія звычаі. Крыуду ж і помотвасць Дамавіка выклікаюць сямейныя сваркі, п’янства, брыдкаслоўе, неахайнасць у вядзенні гаспадаркі. Руплівасць Дамавіка аб суладдзі ў сямі адлюстраванае ва ўяўленнях аб тым, што ён сам з’яўляецца добрым сямейнікам, маючы жонку (Дамаху) і шмат дзяцей. Завадатараў сямейнага разладу X. можа пакараць, душачы іх у сне ці скалечыўшы. У выключных выпадках ён можа наслаць мор на жывёлу, чарвей на гарод, пацукоў у засекі, няўрод на палеткі, хваробу на гаспадара ці сямейных. Помста X. можа адбівацца на нашчадках гаспадара, які яго пакрыўдзіў, «да чацвёртага калена».
Аднак найбольш X. вылучаецца даволі бяскрыўднымі жартамі. Уначы ён можа ўшнуць посуд у балею, апранаць гаспадарава адзенне, казытаць сонных людзей ці хаваць патрэбныя ім рэчы. Каб адшукаць схаванае X., трэба было «завязаць яму бараду» – зрабіць вузельчык на хустцы.
У адрозненне ад «свайго» X. найбольшую небяспеку для сямейнага ладу і дабрабыту ўяуляў сабой «чужы» або «прыблудны» X., які надзяляўся разбуральныемі, дэструктыўнымі функцыямі дэмашчнай істоты, за што і атрымаў мянушку «гвалтоўнік». Існаваў шэраг спецыяльных замоваў, закліканых залагодзіць, прывабіць «свайго» X. і адагнаць «чужога».
Пры пабудове новай хаты, каб у яе перайшоў жыць X., трэба было «узгадніць» з ім месца пад новабудоўлю. Па чатырох меркаваных кутах хаты на ноч сышалі жыта, і калі раніцай яно заставалася некранутым, лічылася, што X. ухваліў месца.
Хлеўнік
Хлеўнік, Хляўнік, сядзібны дух, які жыве ў хляве, часам разам с Xляўніцаю X. мае свае асаблівасці характару, звычкі, дзівацтвы і можа не толькі спрыяць сваёй гаспадарцы, але і шкодзіць. Улетку і ўзімку X. заўсёды сядзіць у заднім куце хлява ці на бэльцы, курыным седале, назірае за скацінаю, праводзіць яе да парога і зноў вяртаецца на сваё месца. Асабліва любую жывёліну X. можа суправаджаць, куды б яна ні адлучалася, нават у палявую агароджу ці чужы хлеў. X. пераборлівыя: адзін не любіць вараных, другі шэрых, трэці двухжыльных коней, але ўсе яны не любяць стракатых і лапленых. Менавіта на такіх конях яны заязджаюць у хлеў і псуюць жывёлу. Пры сімпатыі да сваіх гаспадароў ці калі па густу масць жывёлы, X. песціць і чысціць кожную скаціну, заплятае коням грывы і хвасты, носіць ваду вёдрамі падкладвае паболей корму, не дазваляе адным жывёлкам крыўдзіць другіх. У адваротным выпадку X. кудлаціць і выдзірае поўсць, скручвае грывы і хвасты ў каўтуны, адштурхоўвае нялюбых жывёлін ад корму і пераносіць да любімцаў. Будучы звязаны з каровамі і конімі X. рэдка займаецца авечкамі і школі – свіннямі і козамі, якіх ледзьве трывае ў хляве. Яшчэ неяк міручыся з казою, X. не церпіць казла, якога наўмысна пасяляюць у хляве, каб вывесці X. Ва ўсіх стасунках з жывёламі X. застаецца нябачны і толькі зрэдку ўзнікае ў вобразе скурчанага худога чалавека, што нагадвае шкілет хлопчыка ў скуры дарослага. X. можа дзейнічаць і ў цемры, і пры свечцы з сінім полымем, якую запальвае крэсівам і трутам. Згодна з павер’ямі X. псуе скаціну: уначы заезджвае ў стайні коней, ад чаго тыя худнеюць і могуць акалець, а таксама кароў, якія неўзабаве перастаюць даваць малако. Даведаўшыся, што завёўся ліхі X., усяляк стараюцца яго выжыць. Абярэгам ад X. лічылі забітую сароку, падвешаную над дзвярыма стайні. Не пераносіць X. і жывую сароку, калі тая садзіцца на хлеў і сакоча, выдаючы яго прысутнасць, з-за чаго ён робіцца раз’юшаны, спаганяе гнеў нават на ўлюбёных жывёлінах і нарэшце, можа зусім сысці з хлява.
Сродкам выгнання X. служыла таксама канапляная пуга з адпаведнаю колькасцю вузельчыкаў, адмыслова сплеценая і навязаная на асінавае пугаўё. Пасцёбваючы такою пугаю, кожную свойскую жывёліну пераганялі цераз жароўню (агонъ) са словамі «Пайшла, хіра (немач, хвароба, погань), на узвей вецер!» Калі X. у гэты час сядзіць на адной з жывёлін, то ад пугі, агню і магічнык слоў замовы ён пакідае статак у спакоі. Апатрапеічны сэнс мела і падвешаная над яслямі грамнічная свечка, наяўнасць якой не дазваляла X. пранікнуць у хлеў. Згадваючы X., ніколі не называлі ягонага імені, стараліся не глядзець на кут, бэлькі і шасты, дзе ён мог знаходзіцца. А перш чым іх крануць, спачатку называлі гэтыя рэчы, каб папярэдзіць X., які, прачнуўшыся знянацку, можа нарабіць нямала бяды. Працягласць жыцця X. гэтакая ж, як і ў Дамавіка, аднак X. раней за яго старэе, бо гніе ў брудным хляве і шмат церпіць ад паразітаў, што пераходзяць да яго ад жывёлаў. Калі X. не дрэмле, то цярэбіцца, скідваючы паразітаў і закарэлы гной, ад чаго яго скура лысее. У неахайным неабароненым хляве X. найбольш сядзіць у сваіх сховах і мала займаецца скацінаю, якая без яго догляду робіцца брудная. Вынікам помсты X. ці ягонай гібелі можа стаць паморак скаціны. Дзе X. загінуў, там ніколі не будзе весціся свойская жывёла.
Хут
Хут, паліморфны дэман з рысамі Хатніка, Хлеўніка і «русалчынага брата». Лічылася, што X. можа мець рознае аблічча, быць жывой істотай і неадушаўлёным прадметам: яго бачылі як малога чалавечка, нібы хлопчыка, але ён можа перакінуцца ў розныя рэчы – старое кола, сукаватае палена, сухі корч і да т. п. З русалкамі яго родніць паходжанне: X. праяўляецца звычайна ў тых дварах, дзе калісьці жылі людзі, разбэшчаныя дочкі якіх знішчалі сваіх пазашлюбных дзяцей, хавалі іх няхрышчанымі патаемна. Магчыма, «малалецтвам» X. тлумачыцца яго гуллівасць, дураслівасць. Ён можа пажартаваць з госця – схаваць яго шапку, рассыпаць гарох ці боб з кораба вечарам і да раніцы яго пазбіраць. Карміць яго трэба рытуальнай і заадно традыцыйнай дзіцячай ежай – яешняй, печанай у місцы з разбоўтаных яек з малаком і аздобленай малымі абаранчыкамі, што ужывалася на вяселлях, хрэсьбінах, на Купаллі, у траецкіх дзявочых абрадах. На посілак X. клікалі асобным заклікам, падобна да таго, як клікалі дзядоў: «Xут, хут, ідзі і сюды, дам яечаньку, абарачаньку!» Часцей за ўсё X. нябачны, аб ім мяркуюць па яго дзеяннях. Ен любіць забаўляцца з хатняй жывёлай, якую асобіну палюбіць, тая расце, папраўляецца, іншую ганяе цэлую ноч па хляве, яна пакутуе, худзее. Добра дагледжаны X. садзейнічае дабрабыту сям’і, ноччу носіць гаспадару снапы з чужых палёў, грошы са схаваных скарбаў. Разам з тым X. гняўлівы і помслівы: пакрыўджаны чымсьці, ён жорстка помсціць – спаліць увесь двор, пры тым агонь не закранае суседзяў, сам назірае за пажарам, перакінуўшыся ў нейкі непатрэбны прадмет. Калі хто здагадаецца і перанясе яго з пажарышча ў свой двор, у таго ён будзе жыць і спрыяць росту яго багацця. Пра чалавека шпаркага ў працы казалі «Ці ня хут яму памагае?» Паданні пра X. і жывая вера ў яго існаванне занатаваная на паўночным захадзе Беларусі, ў Мядзельскім р-не. Найбольш блізкімі сваякамі X. з’яуляюцца літоўскія айтварасы.
Смерць
Смерць, Белая баба, міфічная істота, якая з’яўляецца да людзей з мэтаю прадказання хуткага набліжэння іх канчыны ці ў момант развітання чалавека з жыццём. С. лічылася маткаю грахоў, таму жыве ў пекле і адтуль пасылае яе па людскія душы галоўны чорт. Адначасова верылі што С. забірае людзей не па свайму выбару, а тых, каго Бог ёй прызначыць. Як і ўсялякі пашыраны персанаж народнай міфалогіі, С. у апавяданнях набыла шматаблічны вобраз страшнай істоты, залежна ад асаблівасцяў лакальных уяўленняў. С. малявалася дзеваю, ростам вышэйшаю за дрэвы, з вогненным вянком на галаве і акрываўленай хусткай у руцэ, і дзе яна ступала – там пакрывалі зямлю свежыя магілы; у які бок памахала хусткаю – там пусцелі гарады і сёлы; у якое акно прасоўвала руку – там не заставалася ніводнай жывой душы. С. паўставала ў абліччы бледнай і схуднелай жанчыны, загорнутай у белае пакрывала (саван), падобнае да шлюбнага адзення, з густым вэлюмам. С. падавалася і як старая худая баба з вялікімі зубамі ці з сатлелым тварам нябожчыцы. Часта С. мела выгляд шкілета. Абавязковым атрыбутам С. была доўгая вострая каса, якая была не толькі яе эмблемай, але і зброяй. Тым, каму прыйшла пара паміраць, С. праводзіць касою па горле, а мяцёлкаю, каб слядоў не засталося, замятае сляды крыві Нябачная С. часам «душыць» чалавека, а таксама стаіць у яго над галавою, і ў рот яму з касы падае кропля смерці, ад чаго той і памірае. С. любіць прыходзіць перад усходам Сонца, у гадзіны, кратныя тром: а 9-ай і 12-ай раніцы, а 3-яй, 6-ай, 12-ай увечары. З паўночы і да ўсходу сонца С. забірае чалавечыя жыцці, не трымаючыся тэрмінаў. Падчас агоніі блізкія аддаляюцца ад пасцелі хворага, спыняюць размовы, плач, рух, каб не збіць хворага з апошняга шляху і не падоўжыць ягоных пакутаў, цяжэйшых за ўсе перажытыя.
Шэшкі
Шэшкі, вольныя нячысцікі, якія ў чартоўскім гурце выступалі выразнікамі радасці За вясёлы нораў і сціплы, не большы за кошку, рост іх ласкава называлі Шэшачкі. Вяртлявы, рухавы Ш. здольны быць выдатным чартоўскім віжам, выведнікам чалавечых грахоў, але ўхапіць ахвяру ці тым больш давесці яе да канчатковай пагібелі сам ён не можа. З прычыны легкадумства Ш. сапраўдныя нячысцікі пазбягаюць яго ненадзейнай дапамогі, пазіраючы на яго як на блазнаватага. Чалавека Ш. падкупае ласкавымі заляцаннямі гуллівасцю, гарэзлівасцю. Раптоўна набліжаючыся, Ш. падражнівае чалавека, адлучае ад справы ў самы пільны момант, хапае зпад рукі выносіць прэч патрэбныя прадметы, ды цешыцца з таго, як чалавек злуецца і шукае згубленае. У доугія зімовыя вечары, калі людзі вольныя ад працы, Ш. з’яўляюцца гуртам і пачынаюць мітусіцца, заляцацца. Такое здараецца рэдка, бо жывуць і дзейнічаюць Ш. пераважна паасобку. Відаць, водгаласы пра персанажаў беларускай міфалогіі захаваліся ў дзіцячай забаўлянцы: «Жыў сабе Шэшко і Мешко. Була ў його світка- порцянка, шапка-шкуроцянка, а паясок – матузок. Ці хароша мая казка? – Канешне хароша! – Жыў Шэшко і Мешко.» (запісана на Мазыршчыне).
Заключэнне
Беларуская традыцыйная культура вылучаецца незвычайнай глыбінёй фальклорнай памяці. Зразумела што у беларускай міфалогіі персананажаў не меньш чым у старажытных грэкаў і рымлян. Між тым адметная даўніна беларускага матэрыялу выяўляецца нават пры параўнанні з іншымі архаічнымі матэрыяламі.
Міфалогія, як, бадай, ні адна іншая сфера культуры, мае заўсёды даволі высокі рэйтынг цікавасці з боку самай шарокай публікі.
За перыяд XIX-XX ст. навукоўцы Беларусі сабралі надзвычай багаты і разнастайны матэрыял па беларускай міфалогіі, але ў большасці сваёй ён фрагментарны, да таго ж падаецца і разглядаецца навукоўцамі з розных пазіцый, што не дазваляе родавому чытачу атрымаць цэласнае ўяўленне непасрэдна аб найбольш старажытнай частцы культуры белорусаў – міфалогічных персанажаў.
У старажытнасці продкі беларусаў стварылі самую багатую сярод усіх славянскіх народаў міфаогію. Гэта наш гонор і наш духоўны скарб.
Спіс літаратуры
1.Беларуская міфалогія: Энцыклапед. Слоўн. / С. Санько, Т. Валодзіна, У. Васілевіч і інш. – Мн.: Беларусь, 2004. – 592с.
. Полацкі этнаграфічны зборнік / уклад., прадм. і паказ. У. А. Лобача. – Вып. 2: Народная проза беларусаў Падзвіння. У 2 ч. Ч. 1. – Наваполацк : ПДУ, 2011. – 292 с.
. Иванов Вяч. Вс., Топоров В. Н. Водяной // Мифы народов мира. Т. 1. М., 1991. С. 240-241
. Баршчэўскі Я. Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях. Мн., 1990. С. 258-271.
. Коваль У. I. Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: Даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі. Гомель, 1995. С. 101-103
. Никифоровский Н. Я. Нечистики: Свод простонародных в Витебской Белоруссии сказаний о нечистой силе. Вильно, 1907
diplomba.ru
АДДЗЕЛ АДУКАЦЫІ НЯСВІЖСКАГА РАЙВЫКАНКАМА
УСТАНОВА АДУКАЦЫІ “АНОШКАЎСКАЯ ДЗЯРЖАЎНАЯ АГУЛЬНААДУКАЦЫЙНАЯ СЯРЭДНЯЯ ШКОЛА”
Урок развіцця мовы
“ У свеце міфаў, казак, легенд “
6 клас, беларуская літаратура
Нагорная Валянціна Паўлаўна
настаўнік беларускай мовы і
літаратуры УА “Аношкаўская
дзяржаўная агульнаадукацыйная
сярэдняя школа”
АНОШКІ 2008
Урок развіцця мовы
“ У свеце міфаў, казак, легенд “
6 клас
Мэты: стварыць на ўроку атмасферу добразычлівасці;
абагульніць, замацаваць, паглыбіць і прывесці ў сістэму веды вучняў
пра міфы, казкі, легенды, паданні;
дапамагчы стварыць легенду ці казку з выкарыстаннем вядомых
сюжэтаў, дзе б дзейнічалі міфалагічныя багі або духі;
вучыць школьнікаў актыўна выкарыстоўваць веды, атрыманыя на
ўроках, у самастойнай працы, развіваць навыкі вуснага маўлення,
фармаваць у вучняў сталую патрэбу чытаць народныя казкі, легенды і
паданні.
Тып урока: урок развіцця мовы.
Форма правядзення: праца ў групах.
Абсталяванне: выстава кніг”Мае любімыя казкі, легенды і паданні”, рэпрадукцыя карцін да міфаў, чароўная шкатулка, торбачка, дубінка , булава.
Эпіграф: Ад прадзедаў спакон вякоў
Нам засталася спадчына.
Паміж сваіх і чужакоў
Яна мне ласкай матчынай.
Я.Купала
Х О Д У Р О К А.
1.Арганізацыйны момант урока.
Паведамленне тэмы ўрока настаўніцай.
Мэту ўрока вызначаюць дзеці з дапамогай настаўніцы.
2.Падыход да новай тэмы.
Праца над зместам эпіграфа.
а) Выразнае чытанне эпіграфа настаўніцай.
б) Гутарка па пытаннях:
Пра якую спадчыну ідзе размова ў гэтых радках ?
Чаму, на вашу думку, спадчына такая дарагая, як матчына ласка ?
Якія вы ведаеце жанры вуснай народнай творчасці ?
Пра якія з іх пойдзе размова сёння на ўроку ?
3. Работа над тэмай урока.
Клас падзелены на тры групы. Настаўніца з чароўнай шкатулкі раздае вучням кожнай групы карткі з заданнямі. Усім групам трэба падрыхтаваць вуснае выказванне на тэмы:
1 група — Міфы
2 група — Легенды і паданні
3 група — Казкі
Праца вучняў першай групы
1. Вучні расказваюць пра месца міфаў у вуснай народнай творчасці.
2. Настаўніца звяртае ўвагу на малюнкі вучняў, якія прымацаваны да дошкі.
На малюнках намаляваны героі міфаў, якімі іх бачаць дзеці.
Тыя вучні, што малявалі малюнкі, абараняюць іх ( расказваюць пра міфічных істот, што там намаляваны )
3. Настаўніца звяртае ўвагу вучняў на тое, што ў беларускіх паэтаў таксама ёсць творы пра міфічныя істоты.
Падрыхтаваныя вучні чытаюць на памяць вершы М.Багдановіча “Вадзянік” і А.Мінкіна “Агнявік”.
4. Параўнанне вобразаў міфічных істот у вершах з намаляванымі вобразамі.
Праца вучняў другой групы
1. Вучні расказваюць, што яны ведаюць пра легенды і паданні.
2. Настаўніца звяртае ўвагу вучняў на тое, што наша беларуская зямля багата легендамі і паданнямі, але да сённяшняга ўрока вучні рыхтавалі паданні пра Нясвіж, пра Клецк, пра родную вёску Аношкі, пра тыя мясціны, што з’яўляюцца для нас роднымі.
Падрыхтаваныя вучні расказваюць паданні пра Нясвіж,Клецк, Аношкі.
Праца вучняў трэцяй групы
1. Вучні расказваюць, што яны ведаюць пра казкі.
А зараз мы з вамі выправімся ў захапляльнае падарожжа ў цудоўную краіну казак. Накіруемся мы туды з казачнымі героямі. ( На дошцы карта казачнага лесу. Фігуркі Івана Царэвіча і жабы, выкананыя з паперы. Яны па меры руху герояў прымацоўваюцца да карты) Хто гэтыя героі ? З якой яны казкі ? Шлях, які павінны пераадолець нашы героі, цяжкі. Ён ляжыць праз казачны лес, дзе нас чакаюць прыгоды, падпільноўваюць розныя нечаканасці.
Перад вамі карта казачнага лесу. І ваша задача – дапамагчы героям прайсці па лясной сцяжынцы гэты загадкавы лес. Шлях у краіну казак нам падкажа верны памочнік многіх герояў. Паслухайце і скажыце, з якой казкі ён прыкаціўся да нас.
“Коціцца клубочак па высокіх гарах, коціцца па цёмных лясах, коціцца па зялёных лугах, коціцца па непраходных балотах, коціцца па глухіх лясах, а Іван Царэвіч ўсё ідзе за ім – не спыняецца на адпачынак ні на хвіліну” (Вучні называюць казку)
Настаўнік. Дык вось, прыкаціўся клубочак да нас і гатовы выправіцца разам з намі ў падарожжа.
Казачніца. Пачакайце, пачакайце. Гэта не так проста. Мы, казачнікі, народ хітры, ведаем, як сваіх слухачоў у казку перанесці. Як зрабіць так, каб яны і круціцца, і шумець перасталі, каб цудаў чакалі. А вось да нас набліжаюцца госці. (Перад казачніцай з’яўляюцца Зачыны )
1-ы Зачын.
Я самы старэйшы з вас, таму мяне трэба слухацца,і мой зачын самы лепшы:”У некаторым царстве, у некаторым гасударстве …”
Што гэта за нейкае царства, нейкае гасударства ! Незразумела. А ў маім зачыне ўсё вельмі зразумела. Вось паслухайце:”У трыдзевятым царстве, у трыдзесятым гасударстве… “.
Не, сябры, вашы зачыны нікуды нягодныя. Кожную казку трэба пачынаць з мяне: “Жылі-былі, жылі-былі…”.
(Вучні інсцэніруюць казку “ Як мужык гусей дзяліў “)
Казачніца.Дзеці, а якія яшчэ чарадзейныя рэчы і ў якіх казках вы сустракалі ? (Дзеці называюць чарадзейныя рэчы з іншых казак )
Казачніца (беручы са стала канверт). На наша свята прыйшоў ліст з “Бюро находак”. Паслухайце яго.
“Дарагія сябры !
Пішуць вам работнікі бюро чароўных знаходак. Справа ў тым, што да нас трапіла шмат згубленых прадметаў. Гаспадары прадметаў да гэтага часу не знойдзены. Таму мы вырашылі звярнуцца да вас па дапамогу. Думаем, што па малюнках, якія мы вам дасылаем, вы зможаце знайсці гаспадароў гэтых рэчаў. Поспехаў вам !”
(Казачніца паказвае дзецям малюнкі розных прадметаў. Вучні называюць, з якіх казак і каму належаць ).
Казачніца. Ідуць нашы героі далей. Прыглядаюцца да ўсяго, прыслухоўваюцца. Аж бачаць – нехта набліжаецца да іх.
–Добры дзень, Кашчэй Бессмяротны, добры дзень, Баба Яга. Цікава, што гэта вы тут робіце ? Ці ,можа, сваё доўгае жыццё шукаеце ?
Кашчэй. Ох і маніш ты, галубка мая, кікімарачка падкалодная.Я пра цябе такое раскажу, усе пачуюць, усе даведаюцца, якая ты.
Баба Яга.Чуць нічога не хачу. Адчапіся ад мяне /Кашчэй ідзе ад Бабы Ягі/
А цяпер, шаноўныя вучніЎ паслухайце мае загадкі.Калі адгадаеце іх– падару вам жыццё, а не адгадаеце –развітаецеся з жыццём, усіх зачарую.
Што на свеце тлусцейшае за ўсё ? (Зямля)
Што на свеце мякчэйшае за ўсё ? (Далонь )
Што на свеце хутчэйшае за ўсё ? ( Думка )
Баба Яга. Ой, пагляджу я на вас: усе вы такія разумныя, таленавітыя. Не хачу я з вамі быць. Розныя ў нас дарогі. ( Баба Яга пакідае дзяцей )
Паштар. Тэлеграма! Тэлеграма! Тэлеграма ! Атрымайце тэлеграму !
“Паважаныя вучні ! Мы вельмі задаволены, што вы падарожнічаеце ў чароўную краіну казак. Мы – гэта героі розных казак. Адгадайце, хто паслаў тэлеграму і з якой мы казкі”.
1.”Ад бабулі ўцёк, ад дзядулі ўцёк, хутка буду ў вас”. ( Калабок )
2.”Ратуйце ! Нас хоча з’есці шэры воўк” (Казляняты. “Воўк і сямёра казлянят”)
3.”Ку-ка-рэ-ку ! Чуб-чубатка- маладзец”. (Пеўнік. Як курачка пеўніка ратавала.)
4.”Што гэта, пане, бяроза ці лаза ? Я ж табе прадаваў вала, а не казла”. (Мужык. А.Рымша. Пану навука)
5.”Жыццё, сынку, пражыць – не поле перайсці: усё можа здарыцца”
(Стары бацька).
6.”Дык вось, каму слава, таму і булкі. А вы, гультаі, ідзіце прэч адгэтуль” (Курачка Сакатушка. Пшанічнае зярнятка.)
Казачніца. Пайшлі нашы героі па лясах, палях і лугах.Падышлі да малочнай ракі з кісельнымі берагамі. А праз рэчку тую – Калінаў мост. Аж бачаць яны: на тым масточку дзяўчынкі стаяць, хусцінкамі махаюць. Хто вы ? Адкуль ?
Дзяўчынкі. Мы канцоўкі. І ў нас на хусцінках канцоўкі напісаны.
Казачніца. Канцоўкі? Вы якраз нам і патрэбны.
Першая Канцоўка. Вось паслухайце маю канцоўку: “І я там быў, мёд, віно піў, па барадзе цякло, а ў рот не папала.”
Другая Канцоўка.А вось мая канцоўка яшчэ лепшая: “ І сталі яны жыць – пажываць ды дабро нажываць”
Трэцяя Канцоўка. Мая канцоўка не горшая за іншыя:” А гусям далі аўса. Тут і казка ўся”.
Чацвёртая Канцоўка.” І я там быў, мёд-віно піў, па барадзе цякло, а ў рот не папала. Далі мне адтуль смаляную кабылу ехаць, арэхава сядло, гарохавую пугу. Еду я адтуль, аж у мужыка ток гарыць. Я пайшоў тушыць, кабыла ад агню растала, сядло свінні з’елі, пугу вароны расклявалі”.
Казачніца. Вось бачыце, дзеці, якія смешныя і вясёлыя канцоўкі. Як яны могуць і ўсмешку выклікаць, і звярнуць увагу на самога казачніка, каб ён атрымаў падзяку, пачастунак ці падарунак. Дзякуй вам, Канцоўкі ! І вам, вучні, за наша падарожжа !
Настаўнік.Скажыце, ці спадабалася вам падарожжа ў краіну казак ?
А зараз паглядзім, як вы самі ўмееце складаць казкі, легенды ці паданні.
Кожная група атрымлівае заданне скласці сваю казку,легенду ці паданне пра свае родныя мясціны.
(Дзеці працуюць у групах)
1-я група расказвае складзенае вучнямі гэтай групы паданне пра Гарадзішча.
2-я група расказвае складзеную вучнямі гэтай групы легенду пра Гарадзішча.
3-я група расказвае складзеную вучнямі гэтай групы казку пра Гарадзішча.
Настаўнік. Малайцы, дзеці, у вас атрымаліся вельмі добрыя выказванні.
4. Дамашняе заданне: намаляваць ілюстрацыі да любімых казак
5. Падвядзенне вынікаў урока. Выстаўленне адзнак.
Настаўнік. А цяпер я хачу звярнуць вашу ўвагу на выставу кніг, якую падрыхтавала да сённяшняга ўрока разам са школьным бібліятэкарам. (Паказвае вучням і кораценька расказвае пра кожную) Хочацца верыць, што вы імі зацікавіцеся, асабліва пасля сённяшняга ўрока, і будзеце іх чытаць.
Рэфлексія. Ці спадабалася вам такая форма ўрока ?
Ці хацелі б вы, каб такія ўрокі праводзіліся часцей ?
З якім настроем вы пойдзеце на наступны ўрок ?
Настаўнік . Малайцы, дзеці, я вельмі задаволена вашай працай сёння. Жадаю вам далейшых поспехаў.
Л І Т А Р А Т У Р А
www.shkola.of.by
| Крыжаванка: Легенды і міфы Беларусі Па гарызанталі: 5. Назва планеты Венера ў яевечаровайбачнасці, якая ў беларусаўназываецца “божайпамочніцай”. 6. Жаночаяпрычоска. У яе, кабзасцерагчыся ад нячыстайсілы, упляталірасліны-абярэгі. 7. Звярок, вельміпапулярныперсанажбеларускіх казак пражывёл. 9. Легендарны князь, якомупаданнепрыпісваепабудовуКамянецкай (Белай) вежы. 10. Тое, што і пабудова. 12. Вырабтканіны, з якім на Беларусііснавала шмат магічныхдзеянняў, прыкметаў, прыпевак. 14. Чарадзейная… Найбольшстаражытны і самыраспаўсюджаны на Беларусіфальклорнытвор. 19. Месяц года, на якіпрыходзіццапрысвятакбеларускаганароднагакалендара “Зміцер”. “Да Змітрадзеўкахітра” (прык. ). 20. Прыстасаванне для ручногапрадзення, якоеколісь на Беларусівыкарыстоўвалі ў якасцісродкусупрацьдзеяннянячыстайсіле. 21. Птушка, якая на Беларусілічылася “божай”. Першыспеўяебыўсігналам да пачаткувеснавых работ. 22. …-кветка. Міфічнаярасліна, паданніпраякуюзвязаны на БеларусісасвятамКупалля. 27. У паганскайміфалогіі — бог грому і маланкі, свяшчэннымдрэвамякогабыў дуб. 30. … нядзеля. АпошняяперадВялікаднемнядзеля, з якойзвязанаасвячэнне ў храмах галінаквярбы. 31. Адзін з асноўныхатрыбутаўбеларускагавяселля. 32. Драўлянаяпасудзіна, на якую, благаслаўляючы на шлюб, садзілінявесту. 33. Згодна з міфалогіяй — прадвызначанасцьчалавечагалёсу. “Така …, як у небе столя” (прык. ). 34. Бог агню, у якогаверыліпераважна на Міншчыне. Іншаяназва — Жыжаль. 35. Іван-… Свята АдсячэннягалавыІаанаХрысціцеля, якоеадзначалася 11 верасня. Па вертыкалі: 1. ІмяжонкілегендарнагаволатаМянеска, заснавальнікаМінска. 2. Паводлебеларускайміфалогіі, чалавек, ператвораны ў ваўка, пярэварацень. 3. Жанчына, надзеленаямагічныміздольнасцямі, якіявыкарыстоўвае для дапамогілюдзям. 4. Прыроднаяз’ява, якая, паводлеміфалогіі, след вогненнайкалясніцысвятогаІллі на небе. 6. Адзін з важнейшыхсімвалаў у міфалогіі. 8. Персанажбеларускайміфалогіі, багіня лета. 14. Адна з назваўхрысціянскага свята, калі, згодна з павер’ем, сонцакупаецца, грае, мяняецца ў колеры. Прыходзіцца свята на 27 верасня. 13. Промысел па перавозцыконьмікаго-, чаго-небудзь. 15. Нясвіжскі …, ці палац, у якім, паводле легенды, блукаўпрывід Барбары Радзівіл, жонкікараляПольшчыЗыгмундаАўгуста. 16. Камар не …, яго і без доўбніўб’еш (прык. ). 17. Улез у …: ніўзад, ніўперад (прык. ). 18. Прыгарад, прадмесце (устар. ). 23. Паводле народных уяўленняўчалавек, надзеленымагічныміздольнасцямі. Іншаяназва — чараўнік. 24. Маладая; тое, што і нявеста. 25. Не дораг…, дорагпрывет (прык. ). 26. Насціл у памяшканні, які ў дзеньад’ездукагосьці з родных, не падмятаюць, забаранялася на ягопляваць і іншае. 28. Ложак для немаўляці, з якімбылізвязанышматлікіяпавер’і і засцерагальныязахады: забараняласякалыхаць пустую …, каб не калыхацьчорта, хваробу і іншае. 29. Імядзяўчынкі-прыгажуні, ад якога, паводлепадання, атрымаланазвубуйнейшае на БеларусівозераНарач. Адказы 5. Вечарніца. 6. Каса. 7. Заяц. 9. Радар. 10. Будынак. 12. Ткацтва. 14. Казка. 19. Лістапад. 20. Верацяно. 21. Жаўранак. 22. Папараць. 27. Пярун. 30. Вербная. 31. Каравай. 32. Дзяжа. 33. Доля. 34. Жыжа. 35. Галавасек. Па вертыкалі: |
www.urok.shkola.of.by